साहित्य भनेको नै मानिसले अनुभूत गरेका समबेदना, भाबना, मनोदसा र चेतनालाई भाषाको माध्यामबाट अभिव्यक्त गर्ने तथा संप्रेषण गर्ने कला हो। 

सष्ट्राले अनुभुतिकरण गरेका संवेदनाका तरंगहरू,भावनाहरु र मनोदसाहरू उसका सृजनामा अभिव्यक्त भएका हुन्छन। त्यसकारण साहित्य मानवअनुभूतिको अभिव्यक्ति हो। 

मानव जीवनले भोगेका अनुभव, अनुभूति र उसको इच्छा, चाहना रपरिकल्पना कलात्मकरुपले अभिव्यक्त गर्नु नै साहित्य सिर्जना गर्नु हो।

अम्बिका अधिकारी तिवारी, नित्यानन्द खनाल, भरतमान श्रेष्ठ, र अतिथि सम्पादक टीकाराम वाग्ले द्वारासंकलित र सम्पादित यो “कृषिका सुसेलीहरु” कविता संग्रहमा ६९ वटा कविता समाबिस्ट गरिएका छन्। यी सबै कविताहरु कृषिको उत्पादन प्रणालीमा रुपान्तरण नगरी, कृषि खाधन्न्मा आत्मनिर्भर नभै देसमा सम्वृद्धि आउन सक्दैन र देसले विकास गर्न सक्दैन भन्ने चेत्तानामुलक संदेश संप्रेषण गर्ने हेतुले लेखिएका छन्।

एकातिर पहाड, पर्बत, मदेश सबैतिरबाट युवा शक्ति रोजगारको खोजीमा बिदेसिने अबस्ता, अर्कोतिर पहाड, उपत्यका, मदेशका कृषियोग्य जमिन जनासक्तिको अभाबमा बाझै रहने अबस्ता र बिदेसबाट यायतित खाधन्नमा डरलाग्दो परनिर्भरताको अबस्ताको पृष्ठभूमिमा लेखिएका यी कविताहरु अति नै सान्दर्भिक र महत्वपुर्ण छन्।

कृषि र पर्यावरण साहित्य सृजनाको बिषयबस्तु बन्न नसकिरहेको परिप्रेक्ष्यमा नापाको पहलकदमीमा कृषि साहित्यको यो कविता संग्रहको प्रकाशन हुनु प्रसंसनीय र स्वागतयोग्य कार्य हो। 

आज हामीलाई कृषि र पर्याबरण साहित्यको ठुलो खाँचो छ, खासगरी नेपालजस्तो कमजोर कृषि उत्पादन प्रणाली र कमजोर पर्यावरण धरातल भयको देशमा। हामीलाई दिगो कृषि उत्पादन प्रणाली, माटो,जमिन, जल, जंगल, जैविक बिबिधता र जिबन बचाउने चेतनामुलक साहित्यको आबश्यकता छ। 

“कृषिका सुसेलीहरू” को यो कविता संग्रहले एकातिर नेपालको कृषि क्षेत्रमा देखा परेका समस्या, विसंगति, बिग्रह र कृषकहरुको अवस्थाको सटिक ढंगले चित्रण गरेको छ भने अर्कोतिर कृषि उत्पादन प्रणालीलाई मर्यादित र व्यवसायिक नबनाई देशले सम्वृद्धि प्राप्त गर्न सक्दैन भन्ने चेतनामुलक संदेश पनि सम्प्रेषण गर्न सकेको छ ।

यो कविता संग्रहका अधिकांस कविताहरू युवा पुस्ताका कबि र कवियत्रीहरूबाट रचयित भयकाले पनि यो कविता संग्रहको बिशेष महत्व रहेको छ किनभने कृषि बिकाश भनौ वा देश बिकाशको कुरा गरौ, त्यो सबै युवा पुस्ताकै नेतृत्व र पहलकदमीमा हुने हो। 

अधिकांस कविताहरुमा कविता सिर्जना गर्ने सिकारुपनको झ-झल्को देखिय पनि यस कृषि कविता संग्रहले माटो, बिउ-बिजन, जल- जमिन, जंगल, जिबन र जैविक बिबिधता नै हाम्रो बाच्ने, बचाउने आधारशिला हो र देसको सम्वृद्धिको मेरुदण्ड हो भन्ने संदेश दिन सफल भएको छ। 

सबै कविताहरुले राम्रो र अर्थपूर्ण भाव सम्प्रेसण गरेक छन् तथापी केहि प्रतिनिधिमुलक कविताहरु र तिनीहरुलेअभिव्यक्त गरेका चेतनामुलक संदेश जो अर्थपूर्ण र मनन योग्य छन्, तिनका बारेमा यो समीक्षात्मक टिप्पणी तपाईहरु समक्ष प्रस्तुत गर्न पाउदा खुसि लागेको छ ।

कवियत्री गरिमा उपाध्या को “कृषिमा सम्वृद्धि” कविताका निम्न उद्धरणले धेरै कुरा उजगार गरेका छन्। उनि भन्दछिन् हाम्रा हरिया,पहाड़, पाखा बन र बेशीहरुमा प्रविधिको विस्तार गरि सम्ब्रिदिको जग बसाएर ब्यबशायिक बन्दै सपना साकार पारे हामी किन बिदेशिनु र रुनु पर्दा छ र?

पाखा यी हरिया पहाड बनको उद्योग धन्दा गरौ ।

बेसी, लेक घुमी घुमी प्रविधिको विस्तार आफैं गरौ ।

आस्थाका सपना बुनौं अब सधैं पदैन प्रबासिन |

बन्दै जाँउ न व्यवसायिक पदैन हामी रून |

कबि गणेश बेलबासेको “माटोको मर्म ” कविताले माटोको महत्वलाई मात्र उजगार गरेको छैन, यो कविताले “माटो” मानव सभ्यताको उत्पति र मानिसका सपनाहरु फुल्ने फल्ने धरातल हो भन्ने यथार्थतालाई सम्प्रेषण गरेको छ।

यही माटोमा फुल्छन् युगीन सपनाहरू, भोक मेटाउने समृद्ध पलहरू माटोले लेखेका जिबनहरु, माटो खाएर भबिष्य कोर्छन् 

माटो मै हराभरा भएर माटो मै बिलाउछन्

त्यसैले माटो युगीन सपनाहरूको धरातल हो

“कृषि कविता” शीर्षकमा रामहरी अधिकारीका यी उद्धरणले कृषि नै सबैको उद्धार गर्ने र दुखमा सबैलाई आस्वस्त पार्ने भरोशायोग्य पेशा हो र कृषि पेशालाई महत्व दिन सके देशको प्रगति सुनिश्चित हुन् सक्छ किनभने उद्धम, व्यापार र रोजगारीका अवसर कृषि बाट नै उत्प्रेरित हुनेछन्  भन्ने सत्य लाई उजागर गरेका छन्।

कृषि हो सबको घरै घर महा गोदाम भर्ने पनि।

कृषि नै जन को मुलूक भरको, उद्धार गर्ने पनि।

कृषिले दु:खका हरेक क्षणमा, आश्वस्त तुल्याउँछ।

मान्छेको अति नै कठीन घडीमा, जीवन्त तुल्याँउछ ।

कृषिमा दिउ है महत्व सबले यो देशको खातिर।

जानु पो किन पर्दथ्यो अरु मुलुकमा, खोजेर लौ जागिर ।

चल्छन् उद्यम औ ब्यापार पनि ति, सुधार कृषि गरे।

कृषिकै भरमा सहस्र प्रगती, यो देश भित्रै भरे ।

“ऊ कृषक” कबिता की आरती खुलालका यी उद्धरणले सफा हत्केला र औलाहरुले माटोले पोतिएका किसानका हातलाई गिज्याउन सकेनन्  र माटोमा उसले रोपेका धानका बाला भन्दा हिरा र सुन चम्किएनन् भनेर कृषि कर्म गर्न लाज मान्ने सुकुलगुडे प्रबिर्ती प्रति ब्यंग्य गरेकी छिन्।

मेरा निखर सफा हातका औलाले

उसका माटैमाटो भएको औलालाई

कहिल्यै  गिज्याउन सकेन

लजाइरहे त केवल आफ्नै सफा हत्केलाहरू।

हार अनि नैरास्यताको दुनियाँमा 

उसले माटोसंग आशा गर्न कहीले छोडेन

हीरा अनि सुनको जमानामा, ती सुन

उसले रोपेको धानको बाला भन्दा कहिल्यही चम्किएन

उ त्यहाँ हेर त, उ किसान हो ।

“कृषिमा नै नेपालको उन्नति” देख्ने कवियत्री अम्बिका अधिकारी तिवारी आफ्नो कवितामा बोल्नु हुन्छ, उर्बर माटो र नदिनालाले सज्जीएको हाम्रो देशमा, गरे के हुदैन? खाँचों छ त केवल हाम्रो आफ्नै पौरखी पाखुरा र स्वाभिमानमा विश्वास र बाच्न चाहने ध्रिडसंकल्प सहितको उद्धमसिलता। उनको कविताको यी उद्धरणले यथार्थताको सटिक चित्र प्रस्तुत गरेको छ ।

फर्केर हेर त,

आफ्नो एउटा सानो मिहिनेतले पहेंलपुर अन्न झुल्छन यहा।

सदाबाहर फलफूल तरकारीहरू डाँडा -काँडा ढाकेर फल्छन् यहाँ।

गाई, भैसी, भेडा, बाख्रा, कुखुरा अनि ढुकुर, मयूर रमाएर चर्छन् यहाँ।

भरिपुर्ण छ हामी पौरखी नेपालीलाई आफ्नै पाखुरा र स्वाभिमानमा बाच्न यहाँ ।

“युवा वर्गलाई कृषि प्रधान देसको आग्रह” कवितामा कबि पद्मनाथ आत्रेयले हिमाल, पहाड र तराईको सुन्दरताको बर्णन गर्दै यहाँको सुनौला भूमिमा नहुने के छ र हामी जे पनि त उत्पादन गर्न सक्छौ भन्ने संदेश प्रबाह गर्नु भएको छ । युबाहरुलाई आह्वान गर्दै भन्नु हुन्छ, क्षणीक विलासितामा नहराऊ, माटोमै सम्वृदि र भबिस्य खोजौ। यो सन्देशले  युबाहरुलाई कृषि उद्धमसिलतामा प्रेरणा जगाउने काम गरेको छ, जो मननयोग्य छ।

यता पहाड सुन्दरै, उता हिमाल सुन्दरै ।

तराइको त के कुरा, सुनौल खेत सुन्दरै।

गरे हुदैन यहा के, मनैभरि बनैभरि ।

बिउ, मुना टुसाउछन्, विकासले सधैंभरि।

भुमि बने तिमि बन्छौ, क्षणीकता नहेर है।

रमेर देशमै मरौं, बिलासिता नरोज है ।

रमाइलो छ देशमै, जुटौं सबै युवा मनै।

भुमि हाम्रो भबिस्य हो, उठौ सबै युवा जनै।

“कृषि जिबन र जगत” कवितामा कवियत्री अमिता कंडेलका यी उद्धरणहरु मननयोग्य छन्। उनका कविताका यी उद्धरणले अब चुप लागेर बस्ने बेला छैन,जुर्मुराएर उठ्नु पर्छ, बाझा जमिन फोर्नु पर्छ र कुलोहरु सोझ्याउनु पर्छ भन्दै सबैलाई सकारात्मक सोचका साथ कर्मसिल हुन् आह्वान गर्दछिन्। त्यसरी नै उनि भन्छिन् माटोको नियत त जिबन दिनु हो, जिबनको रक्षा गर्नु हो, माटो भन्दा पर न त जिबन नछ न त जगत नै छ। 

त्यसैले उनि सबैलाई आवहान गर्छिन माटोको पुजा गर्न!

अब उठ्नु पर्छ हलोधारीहरू

जुर्मुराउनु पर्द छ कोदाला र आाँसीहरू

फोर्नु पर्दछ बाँझो जमीनहरू

स्यम्यउनु पर्छ ढिस्का र कान्लाहरू

सोझ्याउनु पर्छ कलकल बग्ने कुलोहरू

नियतिहरु को नियत चाहे जेसुकै होस्

माटोको नियत सधैं जिबनको रक्षा गर्ने हुन्छ

माटो भन्दा पर न जिबन छ, न त जगत छ

ओ मान्छेहरू हो! आऊ माटोको पूजा गरौ।

यो कविताभित्र जिबन र जगत बोलेको छ। 

कविताले जिबन बाच्ने दर्शन पनि बोकेको छ। कृषि बिकाशको सुन्दर भबिस्य निर्माण गर्न उत्प्रेरणा मुलक संदेश प्रबाह गरेको छ। कृषि उत्पादन प्रणाली भेनेको जमिन, जल, जीव र जैविक बिबिधताको सन्तुलित उपयोग र संयोजनमा बिकसित प्रणाली हो। यो प्रणालीलाई ‘चार ज’ को अन्यानोन्यास्रित प्रणालीको रुपमा बुझ्नु पर्ने हुन्छ। नेपालको प्राकृतिक सम्पदा भेनेको नै यी नै ‘चार ज’हुन् र यिनको प्रणालीगत सन्तुलित बिकाशमा मात्र दिगो कृषि उत्पादन प्रणाली सम्भव छ।

कोरोना भाईरसको संक्रमणले सिकाएको महत्वपूर्ण पाठ के हो भने आय आर्जन र जीविकाका सबै क्षेत्रहरु ध्वस्त हुदाँ , कृषि उत्पादन प्रणाली नै अन्तिममा दिवस धान्ने एक मात्र भरपर्दो आधार हो भन्ने तथ्य। 

यो तथ्यलाई आत्मसाथ गरि नेपाल जस्ता बिकाशसिल देशहरुले कृषि उत्पादन प्रणालीलाई बिशेष प्राथमिकतामा राखी कृषि बिकाशको दिर्घकालिन रणनिति बनाउनु नितान्त आवश्यक छ। 

जब सम्म कुनै पनि देश खाध्य सुरक्षामा आत्मानिर्भर हुदैन, तब सम्म त्यो देश कुनै पनि क्षेत्र मा सुरक्षित हुन् सक्दैन। किनभने, खाद्य-सुरक्षा नै सबै सुरक्षा को आधारशिला हो। त्यसैले त भनिने गरिन्छ नि “कृषि मुल्श्च्य जिबनम”।

अन्त्यमा सबै कबि कवियत्री हरूलाई अझ मिठा र सुरिला भाखामा कृषिका सुसेलीहरु सृजना गर्ने जागर चलिरहोस् र नापालाई ति सुसेलीहरु नेपालि कृषकहरुका कानमा गुन्जायमान गर्न सफलता मिलोस्। 

आसा गरौ “नापा” एकदिन नेपाली कृषकका घरमा ज्ञान-बिज्ञान र संज्ञानको भरोसा र आकर्षणको केन्द्र बन्न सकोस।”कृषि मुल्श्च्य जिबनम” को सम्बाहक बन्न सकोस् भन्ने शुभकामना र शुभेच्छा सहित धन्यवाद ..!!

डा. गोपी उप्रेती (भर्जिनिया, संयुक्त राज्य अमेरिका)

ट्रस्टी, अन्तरास्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज (अनेसास)

Email: goupreti@gmail.com